شوالیه بنگلادشی؛ چگونه بزرگترین سازمان غیردولتی توسعه ای در جهان شکل گرفت؟

وقتی صحبت از بزرگ‌ترین سازمان توسعه‌ای غیردولتی در جهان می‌شود باید کمی از اعداد و ارقام کمک گرفت تا ابعاد این بزرگی روشن‌تر و بهتر درک شود. براک، سازماني غیردولتی که کارش را از بنگلادش بحران‌زده دهه 70 میلادی شروع کرد حالا 138 میلیون نفر را تحت پوشش خود دارد، 111 هزار نفر در این سازمان کار می‌کنند و به وضعیت 48 هزار مدرسه رسیدگی می‌کند. تمام این اعداد و ارقام و میلیون‌ها نفری که از اقدامات این سازمان نفع می‌برند مدیون تصمیمی هستند که فضل در 36 سالگی گرفت.

فضل در سال 1936 در خانواده سرشناس حسن به دنیا آمد، خانوادهای که در طول چهار قرن گذشته تاثیرات بسیاری بر سیاست و جنبش‌های اجتماعی منطقه خود داشته‌اند. در شهر هابیگانج در هند بریتانیا به دنیا آمد، در زمان تولد او نام هند بریتانیا نشان از تسلط انگلستان بر شبه‌قاره هند داشت. باید سال‌ها می‌گذشت تا بخشی که او در آن متولد شده بود تبدیل به کشور بنگلادش شود. فضل به کالج شهر داکا (پایتخت فعلی بنگلادش) رفت و بعد در 18 سالگی خانه را ترک کرد تا برای ادامه تحصیل به دانشگاه گلاسکو در انگلستان برود. از خانه که دور شده بود دلش می‌خواست رشته‌ای متفاوت بخواند، کاری را که بقیه نکرده باشند انجام دهد و برای همین به سراغ رشته طراحی کشتی رفت، بعدتر به این نتیجه رسید که در منطقه‌ای که او زندگی می‌کند موقعیت شغلی چندانی برای این رشته نیست و پاگیر شدن در چنین شغلی بازگشت به وطن را سخت می‌کند. با این حساب و کتاب‌ها بود که به موسسه حسابداری مدیریتی در لندن رفت و تحصیلاتش را سال 1962 به پایان رساند.

فضل عابد پس از بازگشت به بنگلادش که در آن زمان و پس از جدایی منطقه از هند، با نام پاکستان شرقی شناخته می‌شد به سراغ یکی از بهترین جاهایی رفت که هر تحصیل‌کرده جوانی می‌توانست آرزوی مشغول شدن در آن را داشته باشد: کمپانی نفتی شل. عابد خیلی زود توانست خودش را به عنوان مدیر بخش مالی شرکت بالا بکشد. زمانی که در شل کار می‌کرد به او این موقعیت داده شد که با سازوکار یک شرکت عظیم بین‌المللی آشنا شود و آنچه که نیاز بود در خصوص مدیریت شرکتی بیاموزد. این دانسته‌ها در آینده بسیار به او کمک کردند.

 جرقه تغییر

در طول دوره کار در شرکت شل بود که طوفان سهمگین 1970 بخش‌های جنوب و جنوب شرقی کشور را درنوردید، فاجعه تلخی که در جریان آن بیش از 300 هزار نفر جان خود را از دست دادند. این اتفاق تاثیر بسیار عمیقی بر عابد گذاشت. پس از مواجهه هم‌وطنانش با این حادثه بود که احساس کرد زندگی آسوده‌اش در زیر سایه شل دیگر برایش معنایی ندارد. او به کمک دوستانش موسسه HELP را تاسیس کرد، سازمانی که برای آسیب‌دیده‌ترین بخش مردم یعنی ساکنان جزیره مانپورا که در جریان طوفان سه‌چهارم از جمعیتش را از دست داده بود کمک‌های توان‌بخشی و مشاوره مهیا می‌کرد.

خیلی زود نوبت به تغییر دیگری رسید، بنگلادش سرانجام تلاش‌هایش را برای اعلام استقلال از پاکستان آغاز کرد و به خاطر شرایط جدید عابد مجبور به ترک کشور شد و به عنوان پناهنده به انگلستان رفت. در آنجا بود که گروه اقدام بنگلادش را تاسیس کرد و شروع کرد به مذاکره با دولتمردان اروپایی برای به رسمیت شناختن استقلال بنگلادش. پس از پایان جنگ و درگیری‌ها، عابد آپارتمانش در لندن را فروخت و به کشور تازه‌استقلال‌یافته بنگلادش بازگشت. در این بازگشت سرزمین ویرانه‌ای را دید که با آنچه ترک کرده بود تفاوت بسیاری داشت. اثرات مخرب جنگ همه‌جا دیده می‌شد و در عین حال پناهندگانی که در طول درگیری‌ها به هند رفته بودند، اندک‌اندک داشتند به شهرها و روستاهایشان بازمی‌گشتند و کمک به آنها نیازمند اقدامی فوری بود. عابد تصمیم گرفت پولی را که از فروش خانه‌اش در لندن به دست آورده بود صرف راه‌اندازی موسسه‌ای کند با هدف ایجاد توسعه و تغییر بلندمدت در مناطق روستایی بنگلادش. برای شروع کار ناحیه سولا در شمال شرقی کشور را انتخاب کرد و این نقطه آغاز شکل‌گیری سازمان غیردولتی براک بود، سال 1972.

تا سال 1974 براک شروع به اعطای وام‌های خرد و سنجش تاثیر آنها در زندگی فقرا کرد و تا نیمه‌های همین دهه این سازمان برنامه‌های توسعه‌ روستایی خود را در حوزه‌های مختلف کلید زد: کشاورزی، شیلات، صنایع دستی، سوادآموزی بزرگ‌سالان، برنامه‌ریزی بهداشت و تنظیم خانواده، آموزش حرفه‌ای زنان و ساخت مراکز اجتماعی. در تمام مدت فعالیت‌های سازمان به دقت تحلیل می‌شدند تا میزان اثربخشی آنها مشخص شود و گام‌های بعدی بر اساس همین تحقیقات برداشته می‌شدند. در سال 1977 براک نحوه عملکردش را تغییر داد و اولویت را به تاسیس سازمان روستایی براي فقیرترین قشر روستایی داد و مشغول کمک به کسانی شد که زمین نداشتند و بعد به سراغ صاحبان مزارع کوچک، صنعتگران و زنان آسیب‌پذیر رفت. در همان سال سازمان آغاز به چاپ نشریه‌ای تبلیغاتی برای جذب کمک­های مالی برای تامین بودجه فعالیت‌هایش کرد. یک سال بعد فروش صنایع دستی که به کمک این سازمان پا گرفته بود هم آغاز شد.

در ادامه راه، هر چند سال یک‌ بار بخشی جدید به فعالیت‌های براک افزوده شد: حوزه سلامت، آموزش، بهداشت زنان، توسعه اجتماعی و البته پروژه غذا و لبنیات که در سال 98 آغاز شد. براک تا آنجا پیش رفت که در سال 2001 دانشگاه خودش را راه‌اندازی کرد و در سال 2002 تبدیل به یک سازمان بین‌المللی شد. این سازمان غیردولتی حضورش را در عرصه بین‌المللی با افغانستان آغاز کرد و بعد به سراغ سایر کشورها در آسیا  و افریقا رفت. در حال حاضر براک به غیر از بنگلادش در کشورهای افغانستان، نپال، پاکستان، میانمار، سودان جنوبی، سیرالئون، فیلیپین، تانزانیا، اوگاندا و لیبریا فعالیت دارد.

فضل حسن عابد در طول این چهار دهه بارها و بارها به دریافت انواع نشان‌ها، جوایز و مدارک دکترای افتخاری نايل آمده است. ملکه انگلستان در سال 2010 به او نشان شوالیه اعطا کرد و او حال با لقبSir  شناخته می‌شود. او حالا تبدیل به یکی از نمونه‌های مطرح کارآفرینی اجتماعی در دنیا شده است. کسی که با ترک کمپانی نفتی شل، زندگی میلیون‌ها نفر را دگرگون کرد.

براک برای توسعه

در طول چهار دهه گذشته، سازمانی که فضل حسن عابد تاسیس کرد با گام‌هاي شمرده و فکرشده پیش رفته است و علاوه بر میلیون‌ها نفری که تحت پوشش خود گرفته است توانسته برای هزاران نفر هم موقعیت شغلی ایجاد کند. این سازمان در طول این سال‌ها چند هدف اصلی برای خودش تعیین کرده و حالا دارد بر اساس همین اهداف عمل می‌کند.

• توسعه اقتصادی: اعطای وام‌های خرد که در سال 1974 آغاز شد، قدیمی‌ترین و پرسابقه‌ترین برنامه این سازمان است و در سراسر بنگلادش اجرا می‌شود. از طریق این وام‌های بدون نیاز به وثیقه، تهیدست‌ترین افراد جامعه، کشاورزان بدون زمین و زنان روستایی می‌توانند راهی برای کسب درآمد پیدا کنند و سطح زندگی‌شان را بهبود ببخشند. در 40 سال اول فعالیت براک این سازمان 1.9 میلیارد دلار را صرف اعطای وام‌های خرد کرده است و اغلب دریافت کنندگان آن زنان بوده‌اند.
• براک یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های فعال در حوزه آموزش ابتدایی در بنگلادش است. وظیفه این بخش از فعالیت‌ها تمرکز بر روی آموزش‌های غیررسمی به کودکانی است که به هر دلیلی از سیستم آموزش رسمی در مدارس کنار گذاشته شده‌اند. در کلاس‌های ساده درس این موسسه به دانش‌آموزان دروس ضروری آموزش داده می‌شود، با فراهم کردن وعده‌های غذایی آنها تشویق به ادامه تحصیل می‌شوند و این فرصت به آنها داده می‌شود تا در صورت کوشش در یادگیری بتوانند از بورس‌های تحصیلی برای رفتن به دانشگاه استفاده کنند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای این سیستم این است که توانسته در طول سالیان، شکاف جنسیتی در آموزش را در بنگلادش کاهش دهد.
• سلامت عمومی: از ابتدای فعالیت براک، یکی از حوزه‌های مهم فعالیت تمرکز بر مراقبت‌های درمانی و جاانداختن بیمه‌های خودگردان سلامت بود. این سازمان اکنون مجهز به سیستم یکپارچه درمان است. اما سلامت تنها در مسائل بهداشتی خلاصه نمی‌شود. این سازمان به صورت جدی بر آگاه‌سازی زنان در حوزه‌های قانونی و مربوط به خشونت‌های خانگی تمرکز دارد و برنامه و کارگاه‌های آموزشی فراوانی در این حوزه برگزار می‌کند. پژوهشی که از سوی یکی از سازمان‌های بین‌المللی انجام شده نشان می‌دهد که میزان خشونت خانگی علیه زنان در این کشور کاهش یافته است.
• مشاوره پس از بحران: براک یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های مردم‌نهادی بود که پس از وقوع طوفان سیدر در سال 2007 وارد عمل شد. این طوفان سهمگین بخش‌های وسیعی از جنوب غربی سواحل بنگلادش را درنوردید و بیش از 3 هزار قربانی گرفت. براک بلافاصله پس از وقوع طوفان کمک‌های فوری غذایی و پوشاک را برای حمایت از 900 هزار بازمانده این حادثه روانه منطقه کرد و کمک‌هاي پزشکی و آب آشامیدنی در اختیار 60 هزار سانحه‌دیده قرار داد.

منبع: اتاق بازرگانی، صنابع، معادن و کشاورزی تهران