راهکارهای اثربخشی تسهیلات اشتغال روستایی مبتنی بر درس آموخته طرح توسعه پایدار روستایی ابرار در استان کردستان؛ نویسنده: دکتر محمد تقی شریعتی؛ مجری طرح کردستان

تامین سرمایه در روستاها برای ایجاد اشتغال و کمک به بهبود فرصت های درآمدی و تحرک بخشی به اقتصاد محلی یکی از مشکلات روستائیان است. چرا که یا سرمایه نقدی تجمیع شده ای وجود ندارد یا زمانی که نیاز به سرمایه هست، در دسترس نیست. مقررات و ضوابط سخت و غیر منعطف بانک ها برای پرداخت تسهیلات نیز مشکل را دوچندان می کند، علاوه بر آنکه بسیاری از روستائیان یا به مسیرهای دریافت تسهیلات آشنایی ندارند یا شرایط لازم برای دریافت آن را نمی توانند فراهم کنند.

بانک ها و موسسات اعتباری به دلایل گوناگون، تمایلی به اعطای تسهیلات به روستاییان بویژه برای اشتغال یا کسب و کارهای خرد ندارند. تسهیلات تکلیفی هم معمولا مورد توجه آنها نیست. علاوه بر این راهبرد مورد توافق یا رویه یکسانی در سالهای اخیر در باره تسهیلات اشتغال روستایی در بین بانک ها وجود نداشته است. انحراف اینگونه تسهیلات از مسیر اصلی و هدف گذاری شده نیز در گذشته در معرض انتقاد قرار گرفته است. یکی از دلایل مهم انحراف این تسهیلات هم اعمال نفوذ مقامات سیاسی منطقه یا جلب نظر مردم در بزنگاههای سیاسی بوده است. هنوز در مورد اینکه تسهیلات اشتغال روستایی شامل کارآفرینان یا تمام کسب و کارهای روستایی باشد، اختلاف نظر وجود دارد. یا اینکه بعضی کسب و کارها روستایی بدون توجه به تفاوتهای منطقه ای یا اجتماعی برای کل کشور از دایره شمول تسهیلات خارج می شود.

بنابراین موانع و گره هایی در مسیر اعطای این تسهیلات وجود دارد. چون دستگاههای متولی تسهیلات، خود را پاسخگوی نهادها و اشخاص بالا دست می بینند، به ناچار ساختارهایی ایجاد می کنند که نه تنها گره گشا نیست بلکه خود به مشکل تبدیل می شود. در واقع اثربخشی تسهیلات اشتغال روستایی در سطح خرد چندان ارزیابی نمی شود یا اینکه نمیتوان با این نظام تصمیم گیری و اجرایی، اندازه گیری کرد. تردیدی در حس نیت یا اهتمام مسولین مربوطه نیست بلکه در چنین ساختار متمرکز، عمودی و غیرمنعطف که با استانداردسازی دستورالعمل ها و باصطلاح وحدت رویه ها، غیر از این هم انتظاری نمی رود. در سالهای اخیر صندوق کارآفرینی امید، رویکردهای بهتری معطوف به اثربخشی تسهیلات اتخاذ کرده است. از جمله در قالب تفاهمنامه هایی بخشی از اختیارات و مسولیت خود را به نهادها یا دستگاههای دیگر واگذار کرده است. تجربه موفق مدیریت تسهیلات در ” طرح توسعه پایدار روستایی محمدآباد پسکوه” که در قالب تفاهمنامه جامعه نیکوکاری ابرار و صندوق کارآفرینی امید در سال 1391 به اجرا درآمد، نشان داد که اثربخشی تسهیلات اشتغال روستایی بستگی به انتقال اختیارات و مدیریت اعطای تسهیلات به پایینترین سطح یعنی سطح روستا و همچنین درهم تنیدگی توانمندسازی با تسهیلات دارد. منابع مالی در جایی اثربخش است که توانایی لازم برای جذب و بکارگیری آن در متقاضی وجود داشته باشد. این توانایی تنها مهارت فنی یا مدیریتی نیست بلکه انگیزه و اراده کافی هم وجود داشته باشد. به تعبیر بانکداران “اهلیت” متقاضی محرز شود. در طرف دیگر موسسه مالی- اعتباری نظیر صندوق کارآفرینی امید در همه سطوح، توانمندی لازم را برای پذیرش و تعهد به این رویکرد و رویه داشته باشد. ضامن موفقیت مدیریت تسهیلات در سطح خرد نه تنها توانمندی ذینفعان بلکه توانایی و صلاحیت تسهیلگران هم می باشد. بر اساس تجربه طرح محمدآباد پسکوه، در طرح های توسعه بعدی، فرایندی طراحی شد که کمترین هزینه و زمان را در بر داشته باشد و دسترسی آسان را ممکن سازد. از طرف دیگر دغدغه و نگرانی تامین کننده منابع مالی یعنی صندوق کارآفرینی امید را در مورد احراز صلاحیت (اهلیت) متقاضی تسهیلات، محل مصرف آن، اجرای درست و کامل طرح و بازپرداخت اقساط را پاسخ دهد. بنابراین برای اثربخشی تسهیلات اشتغال روستایی باید از فرآیند توانمندسازی بر اساس دستورالعملی که در هر منطقه و حتی بخش، متناسب با شرایط اقتصادی- اجتماعی انعطاف پذیری داشته باشد و با تسهیلگری اقدام نمود. به گونه ای که با کمترین بروکراسی تا آنجا که حتی تشکیل پرونده و اخذ مدارک در روستا انجام شود پس از تایید طرح تسهیلاتی در کارگروه شهرستانی، سریعا و مرحله ای با نظر تسهیلگر مربوطه پرداخت شود. مطمئنا هزینه کمتر و اعتبارسنجی بالاتری از رویه موجود که در سامانه ثبت نام شود و مراحل مختلفی را در شهرستان و استان و مرکز سپری کند خواهد داشت.

مثلا در ” طرح توسعه پایدار 4 روستای دیواندره کردستان، پیش بینی برنامه اشتغال در ازاء پرداخت 4 میلیارد تومان تسهیلات صندوق کارآفرینی امید به 4 روستا، ایجاد بیش از 50 شغل و بیش از 100 بهبود کسب و کار و درآمد بود ولی به دلایلی که مهمترین آن “تاخیر در پرداخت تسهیلات” همزمان با کاهش شدید ارزش پول و گران شدن نهاده ها بود، این برنامه بطور کامل محقق نشد و نهایتا 41 اشتغال و 91 بهبود شغلی حاصل تسهیلگری، تلاش و پیگیری مستمر تسهیلگران طرح ابرار و صندوق کارآفرینی امید می باشد.

فرایند تصمیم گیری و مدیریت تسهیلات

شاخص های تبیین و تعریف فرآیند مدیریت تسهیلات باید به گونه ای باشد که آسان، سریع، دقیق و کم هزینه باشد. ضمنا همه جوامع هدف از آن مطلع شده و برایشان قابل فهم باشد. مهمترین مزیت این فرآیند بر روشهای مرسوم آن است که  از مسیر توانمندسازی اتفاق می افتد.

فرآیند پرداخت تسهیلات به گونه ای بود که در روستا پس از نیازسنجی و  اطلاع رسانی ، فراخوان عمومی و آموزش طرح نویسی، متقاضیان تسهیلات، فرم دریافت وام یا تقاضای کتبی خود را جهت دریافت تسهیلات به «ستاد برنامه ریزی و نظارت بر طرح در روستا » ارائه دادند. تشکیل ستاد های برنامه ریزی و نظارت  بر طرح در روستاها و شروع به کار آنها با بررسی طرح های توجیهی در این راستا بود. برای بررسی، تصویب و  پرداخت تسهیلات، فرآیندی تعریف شد که نقش و کارکرد دست اندرکاران در قالب 7 گام عملیاتی شده است.

البته برای اینکه طرح ها با مطالعات اسنادی و میدانی همخوانی داشته باشد، استراتژی هایی تدوین و به مردم اطلاع رسانی گردید. در این استراتژی ها، اولویت هایی لحاظ شده است. که در زمان تصویب طرح ها اعمال می شود. از جمله این استراتژیها:

اطلاع رسانی صحیح و کافی به همه مردم روستا، به رسمیت شناختن و اعتبار دادن به ستادها به عنوان یک نهاد مرجع و معتبر در روستا، جلوگیری از پنهانکاری و اعمال نفوذ، اولویت دادن به طرح های نوآورانه، صنعتی،خدماتی، اولویت دادن به جوانان، غفلت نکردن از زنان برای دریافت تسهیلات بود (این مهم در تفاهمنامه هم منظور شده است و یکی از امتیازات آنست)، پرهیز از وعده دادن یا امیدوار کردن بی پایه متقاضیان  

در این فرآیند پس از اطلاع رسانی و آگاه سازی از شرایط پرداخت تسهیلات، فراخوان داده می شود. در گام بعدی تهیه طرح توجیهی به اعضای ستادها و متقاضیان بالقوه آموزش داده می شود. همکاران کارشناس صندوق و تیم طرح در تهیه طرح توجیهی به متقاضیان کمک می کنند. تقاضای تسهیلات پس از بررسی در ستاد و در صورت تایید به نماینده جامعه نیکوکاری ابرار تحویل داده می شود . طرح ها در جلسات تیم اجرایی طرح توسعه روستایی بررسی  و طرح هایی را که کامل و با استراتژی ها همخوانی داشته باشند به صندوق کار آفرینی معرفی می شوند. صندوق در صورت لزوم و صلاحدید کارشناسی انجام می دهد. همزمان با معرفی متقاضی و در صورت مثبت بودن استعلام های بانکی، مشاوره لازم در خصوص چگونگی پیگیری و هزینه کرد بهینه تسهیلات توسط کارشناس همکار طرح به ایشان ارائه می شود. هماهنگی برای آموزش، بازدید از کسب و کار مشابه، کمک به بازاریابی و… از جمله خدمات حمایتی ابرار محسوب می شود که در این طرح نیز پیش بینی های لازم انجام شده است. پس از پرداخت تسهیلات به متقاضیان، از سوی ستاد و نماینده جامعه نیکوکاری ابرار، نحوه مصرف وام مورد نظارت و ارزشیابی قرار می گیرد و در صورت لزوم مشاوره های لازم به آنها ارائه می شود.