دکتر محمدمهدی لبیبی: نهاد اجتماعی خانواده، نهادی اثرگذار و کلیدی اما بسیار پرچالش در ایران امروز

26 اردیبهشت، 15 می، در تقویم جهانی سازمان ملل، به عنوان روز جهانی خانواده ثبت شده است. محور اصلی روز جهانی خانواده در سال 2020 بر نقش خانواده در توسعه تاکید دارد. این موضوع بهانه ای شد تا با دکتر محمدمهدی لبیبی، جامعه شناس خانواده و استاد دانشگاه، در خصوص تحولات خانواده ایرانی، عمده ترین چالش ها و مسائلش و راه حل ها گفت و گو کنیم. نویسنده کتاب  “خانواده در قرن بیست و یکم”، نهاد اجتماعی خانواده را نهادی اثرگذار و کلیدی اما بسیار پرچالش در ایران امروز می داند.

دکتر لبیبی فرایند جامعه پذیری را حلقه اتصال خانواده و توسعه می داند و می گوید: توسعه در معنای پیشرفت جامعه با فرایندهای کلیدی اجتماعی شدن و جامعه پذیری مرتبط است؛ در این معنا که افراد ابتدا رفتارهای اجتماعی را یاد می گیرند و سپس خود را با ارزش ها، باورها و هنجارهای جامعه منطبق کنند و جامعه پذیر شوند و  در این تعامل، توانمندی های خود را شکوفا کنند. خانواده در این فرایندها نقش کلیدی دارد. چرا که عرصه خودشکوفایی افراد در درون خانواده است. این خانواده است که می­تواند افراد مستقل، توانمند و هوشمندی را تربیت کند که از مهارت های خاصی برای حل مشکلاتش برخوردار باشد یا اینکه در مقابل، افراد وابسته به پدر و مادر که صرفا به دنبال گذران زندگی روزمره هستند را پرورش دهد. به بیان دیگر، خانواده همزمان دو نقش تفکری و رفتاری را ایفا می کند؛ یعنی هم فکر صحیح را به افراد می دهد و هم رفتار درست را آموزش می دهد. در واقع، نقش اصلی خانواده در پرورش نسل جدیدی است که با نیازهای جامعه در زمینه پیشرفت منطبق است. دیگر بر کسی پوشیده نیست که دنیای آینده ما، دنیای علم در کنار استفاده از مهارت هاست. این خانواده است که باید آینده پژوهی کند و مختصات این دنیای جدید را بشناسد و به فرزندان اجازه بدهد که  متناسب با استعدادهایشان، مهارت های جدیدی را کسب کنند.

این جامعه شناس خانواده معتقد است خانواده تحت تاثیر جهانی شدن در دهه های اخیر دچار تحول شده است و ادامه می دهد: تغییرات اجتماعی و از جمله شاید اثرگذارترینش، فرایند جهانی شدن، با غلبه و رواج ارزش های مدرنیسم مانند فردگرایی،  نگرش های اومانیستی، برابری حقوق زن و مرد و …، تاثیر بسیار عمیقی را بر خانواده برجای گذاشته است طوری که می توانیم بگوییم خانواده را استحاله کرده است. برای توصیف  انچه که در خانواده اتفاق افتاده، از مفهوم “تحول” و نه تغییر استفاده می کنیم. تحولی که هم در ماهیت و هم معنای خانواده رخ داده است. تحول معنای پدر بودن، معنای فرزند بودن، معنای همسری، در کنار پدیده هایی چون کاهش نرخ باروری، کاهش تعداد فرزندان و گاها تک فرزندی، افزایش طلاق و تجرد، شکاف نسلی یا به تعبیر میشل فوکو انقطاع نسلی ریشه در همین تحول دارد. برخلاف بسیاری از تحلیل ها که نقش عوامل اقتصادی را در ظهور و رواج پدیده های فوق پررنگ می داند، به نظر می رسد این عوامل پارامترهایی جنبی هستند که به صورت واسطه ای عمل می کند و ریشه بسیاری از تحولات در تغییرات تفکری نهفته است. مسئله مهم این است که ما در برابر این تحولات، ضعیف بوده ایم. بدین منظور،  پس از مرحله توصیف، به تحلیل عوامل اثرگذار و اکتشاف راه حل ها نیاز داریم. در کشور ما تحقیقات زیادی در این مورد انجام شده است اما در عمل کمتر به این راه حل پرداخته ایم. نکته مهم آن است که راه حل ها باید در سطح ملی اجرا شود و هر نهاد متناسب با کارکردی که دارد بخشی از راه حل ها را مثلا در حوزه اقتصادی، فرهنگی و … اجرا نماید. چیزی که در عمل کمتر انجام می شود.

دکتر لبیبی معتقد است با ادامه روندهای موجود، چالش ها و مسائل متعددی در نهاد خانواده خواهیم داشت و توضیح می دهد:  پس از انفجار جمعیتی که در دهه 60 داشتیم در دهه 90 با کاهش چشمگیر نرخ رشد جمعیت و پدیده انقباض جمعیتی روبرو هستیم که خود مسائلی مانند کاهش جمعیت فعال، کاهش جمعیت جوان، افزایش تعداد سالمندان در کشور و تبعات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن را در برخواهد داشت. می توان پیش بینی کرد که در برخی حوزه ها که به نیروی کار جوان نیازمندیم، با چالش جدی روبرو خواهیم بود. چشم انداز پیش روی ما کاملا مشخص است که با تداوم این روندها به چه مسیری خواهیم رفت. راه حل ها هم کاملا مشخص است در جایی به منابع مالی و جایی هم به فکر و اندیشه نیاز داریم. اما پیش از همه نیاز به عزم و خواست مشترک و جمعی برای تغییر یا کند کردن روندهای فعلی داریم.

دکتر لبیبی خانواده را هسته مرکزی ایجاد تاب آوری جامعه می داند. با این وجود معتقد است نمی توانیم از نقش رسانه غافل باشیم و  می گوید: تردیدی نیست که خانواده چرا که افراد در درون خانواده آموزش می بیند. اما نمی توانیم به تغییرات جهان امروز هم بی توجه باشیم. به قول جامعه شناس آمریکایی، دیوید رایزمن، انسان امروز رسانه محور هست. به این معنا که انسان ها اندیشه شان را از رسانه ها دریافت می کند. برای افزایش تاب آوری جامعه ایرانی باید در عرصه رسانه و به ویژه فضای مجازی فعالیت گسترده تری داشته باشیم. رسانه ها امروز نقش مهمی در توان افزایی خانواده ها دارند. رسانه جایی است که می توان مزایا و معایب روندهای موجود را به صورت مستدل و قابل قبول، اطلاع رسانی کرد و فضای اقناعی مناسبی را به وجود آورد و در نهایت از طریق این آموزش، تغییر رفتار در بعد ذهنی و عینی حاصل گردد. به یاد داشته باشیم خانواده محل امر و نهی یا برخوردهای دستوری از بالا به پایین نیست. رابطه تکوینی دوسویه بین ما انسان ها که در جامعه شناسی عاملیت نامیده می شود و عناصر ساختاری مانند فرهنگ و خانواده وجود دارد. یعنی ما انسان ها خانواده را می سازیم و ساختار خانواده هم ما را می سازد. برای اصلاح و بهبود، باید تلاش ها در هر دو بعد متمرکز شود.