خانواده و توسعه روستا؛ یادداشت دکتر محمدتقی شریعتی به مناسبت روز جهانی خانواده

بنظر می رسد نامگذاری ۱۵ ماه می‌برابر با ۲۵ اردیبهشت به عنوان “روزجهانی خانواده ” توسط مجمع جهانی سازمان‌ملل متحد در سال ۱۹۹۳ واکنشی به تغییر ساختار‌های اجتماعی و اقتصادی بود که بر بسیاری از مناطق جهان تأثیر گذاشته و همینطور ساختار و ثبات واحد‌های خانواده را به مخاطره انداخته بود. دکتر تقی آزاد ارمکی به نوعی با اشاره به تحقیقات و پژوهش های اجتماعی، توجه یا نگرانی در باره نهاد خانواده در دو دهه اخیر را در پیشگامی حیات اجتماعی بر حیات سیاسی از یک طرف، و میل و اراده گروههای اجتماعی متعدد به تغییر در دست یابی به زندگی بهتر در جامعه از طرف دیگر، می داند (آزاد ارمکی خرداد ۹۸).

شعار روز جهانی خانواده در سال ۲۰۱۹«نقش خانواده در تغییرات اقلیمی» است که این موضوع سیزدهمین هدف از اهداف توسعه پایدار است. در همین راستا، توصیه‌های روز جهانی خانواده سال ۲۰۱۹ به ؛ “کمتر استفاده کردن از اتوموبیل، پرهیز از خریدهای اضافه و استفاده از لباس مناسب فصل بجای استفاده بی رویه از وسایل گرمایشی و سرمایشی است.” که بیشتر متوجه جامعه شهری است. البته  “ارتقاء توجه به خانواده در سیاست گذاری در سطوح ملی، منطقه ای و جهانی” و ” برقراری ارتباط و گفتگو با دولتها، نهادهای مدنی و بخش خصوصی در زمینه امور مرتبط با خانواده” نیز تاکید شده است.

 نقش و کارکرد نهاد خانواده

خانواده، نهادی است که با وجود تحولات اساسی جامعه، هنوز در همه جوامع مناسب ترین نظام برای تأمین نیازهای روحی و معنوی بشر است و کارکرد آن در شکل گیری شخصیت آینده یک انسان، اعم از متعادل و آرام یا ناآرام و پرخاشگر بودن، و ایجاد ارتباط‌های موفق یا ناموفق، بویژه در شرایط بحرانی مانند کرونا را نمیتوان نادیده گرفت.  

دکتر تقی آزاد ارمکی، به ” کانونی شدن تأمل و توجه به نهاد خانواده” به عنوان  امر مورد توافق میان جامعه شناسان، به این دلیل  که “این نهاد، حکایت کننده نحوه زیست و سامان دادن رویه های اجتماعی کنشگران اجتماعی در سطح خرد و میانی و به لحاظ پیامدی در سطح کلان” باور دارد. او بر این نظر است که ” ایران بیش از اینکه دولت و نظام سیاسی باشد، یک نظام اجتماعی متشکل از نهادهای متعدد است. دولت یکی از نهادهای مهم در کنار نهاد دین و خانواده در نظام اجتماعی کلان می باشد. رابطه تعاملی و تقابلی نهاد دین و دولت وخانواده، بستر دست یابی به زندگی بهتر در ایران را فراهم می سازد.”.  آزاد ارمکی نظریه نهادی سه پایه ای را ارائه می دهد که ؛ ریشه منطق عمل اجتماعی و سیاسی در ایران  را در نوع ارتباط بین نهادهای سه گانه (خانواده، دین و دولت دارد ) می داند که این  پیوند بین نهادی در شرایط بحرانی زمینه نجات بخشی و عبور از شرایط فروپاشی نظام اجتماعی و سیاسی را فراهم می ساخته است و در شرایط کرونایی،  نهاد خانواده و کنشگران نهاد دین همراه با کنشگران نهاد دولت در کنار هم  قرار گرفته است.  آزاد ارمکی

اولین نیاز فراگیر در ایران پس از عبور از شرایط کرونایی  در صورت بقای نظم اجتماعی و سیاسی را “بازگشت به جریان توسعه پایدار” با محوریت پیوند نهادی می داند  

(چهارمین همایش کنکاش های مفهومی و نظری درباره جامعه ایران، ۲۸ خرداد ماه  98.   و  کتاب  دولت ایران و کرونا تقی آزاد ارمکی یازدهم فروردین ۱۳۹۹ ، تهران، خانه)

• چرا خانواده و توسعه است؟ به نظر شما دلیل این نامگذاری چیست؟ اساسا چه ارتباطاتی بین خانواده و توسعه وجود دارد؟

اگر تا کنون آثار و پیامدهای مداخله بی رویه بشر در منابع پایه (آب، خاک، جنگلها و مراتع و منابع ژنی) به بهانه توسعه به چالش کشیده می شد و پایداری توسعه به یک مطالبه عمومی درآمده بود، کرونا تغییری تاریخی را در حیات بشر رقم زد. به گونه ای که جهان پس از کرونا نه تنها بنیان های اندیشه و نظر را بلکه سیاستگذاری و برنامه های توسعه را دگرکون کرده است. در این میان ناگزیر نهاد خانواده به ویژه در کشور ما، کنشگری فعالی شد که مجبور به نقش آفرینی شد که صحنه بروز و ظهور رفتارهای غیرمنتظره و چالش هایی هم شد. خانواده روستایی هرچه از جوامع شهری دورتر بودند و توانسته بودند نقش ها و کارکردهای خود را در عرصه اقتصادی و اجتماعی حفظ کنند، تاب آوری بیشتری از خود نشان دادند. نه تنها تولید و خدمات متوقف نشد بلکه در حوزه بهداشت و سلامت جامعه روستایی هم با کمک نهادهای دولتی و شورا، عملکرد قابل قبولی داشتند. اگر چه بازار محصولات تولیدی آنها که مواد غذایی است، زیانهایی را متحمل شد ولی این خسارت تعیین کننده نبود و شاید اگر یه موقع سازمانهای مسئول سیاستها و اقداماتی را منظور می کردند، خسارت کمتری متوجه روستاییان می شد. بازگشت کارگران فصلی و بخشی از مهاجران به روستا و کانون خانواده روستایی، تعاملات و کنش های متفاوتی دیده شد که نیاز به بررسی دارد.

به طور کلی ویژگیهای خانواده­ در روستا را میتوان چنین برشمرد:

• شرکت داشتن تمام اعضای خانواده در فرآیند فعالیت­های تولیدی( زراعت، باغداری، دامداری و ….)
• نقش­های متعدد پدر خانواده( سرپرستی و مدیریت خانواده، مدیریت تولید و مالی، مهارت آموزی به فرزندان پسر، انتقال دهنده میراث فرهنگی گذشتگان به آیندگان و نسل کنونی و ….)
• نقش های متعدد مادر خانواده( مشارکت در فعالیت­های تولیدی، خانه­داری، پرورش و نگهداری دام و طیور، فروش تولیدات روستایی، مهارت آموزی به فرزندان دختر و …..)
• وجود همگرایی و انسجام در روابط اعضای خانواده با یکدیگر و با خویشاوندان
• پایبند بودن خانواده به اصول و عقاید مذهبی و آداب و سنن محلی

۳- نقش خانواده در توان افزایی جامعه روستایی:

توان افزایی جامعه روستایی فرآیندی از پایین به بالا است که طی آن روستاییان با افزایش قابلیت­های اقتصادی و اجتماعی می­توانند به نیازهای خود پاسخ دهند. توان افزایی با ایجاد تغییر در نگرش­ها، دانستنی ها، عواطف و نحوه انجام فعالیت­ها، مهارت ها، تغییرات و ارزش­ها به توسعه منجر خواهد شد. در این راستا خانواده به بعنوان مهمترین نهاد اجتماعی و رکن اصلی جامعه می­تواند برای ایجاد هر یک از شاخص­های توانمندسازی شامل اعتماد، تأثیر، معنی داری، شایستگی و خود تعیینی، نقش های اثرگذار ذیل را داشته باشد:

اعتماد: افزایش پذیرش اجتماعی، افزایش تفاهم اجتماعی، ایجاد نگرش مثبت و صداقت

تأثیر: ابتکار عمل در فعالیت­ها، ایجاد انگیزش

معنی داری: افزایش روحیه مسئولیت پذیری، اهمیت دادن به کار، افزایش میزان علاقه به یادگیری و مهارت آموزی

شایستگی: افزایش خلاقیت در خانواده، خوداتکایی خانواده، ریسک پذیری خانواده

خود تعیینی: ایجاد روحیه هدایتگر بودن،  ایجاد روحیه خودآغازگر بودن، انجام فعالیت­های داوطلبانه